Andrzej Seweryn – aktor z ogromnym doświadczeniem i jeszcze większym talentem
Jest prawdziwym ambasadorem kultury polskiej we Francji, jednym z najbardziej rozpoznawalnych aktorów. Był jednym z trzech cudzoziemców zaangażowanych do legendarnego zespołu Komedii Francuskiej. Aktor, reżyser, dyrektor Teatru Polskiego w Warszawie Andrzej Seweryn obchodzi jubileusz 75-lecia.
"Praca jest moją misją. Grając na scenie, służymy nie tylko sobie samym, ale czemuś większemu od nas" - mówił o aktorstwie. W wywiadzie dla "Dziennika Bałtyckiego" (1993) przyznawał, że "tego zawodu nie da się zdefiniować".
Nie intelekt jest gwarancją powodzenia w aktorstwie. Często, przeciwnie, on przeszkadza. To zawód pełen sprzeczności. Czyż nie jest to rzecz tajemnicza, że publiczność na widok jednego aktora milknie, a nie zauważa wejścia innego?
- zauważył.
Andrzej Seweryn - początki kariery
Urodził się 25 kwietnia 1946 r. w Heilbronn w Niemczech. Wychowywał się w Warszawie, gdzie ukończył XLI Liceum Ogólnokształcące im. Joachima Lelewela w Warszawie. W młodości należał do tzw. walterowców.
Ukończył studia w Państwowej Wyższej Szkoły Teatralnej w Warszawie (1968). Jeszcze podczas nich zadebiutował na scenie w warszawskim Teatrze Ateneum 20 października 1967 r. rolą Urzędnika policyjnego II w "Niemcach" Leona Kruczkowskiego w reż. Janusza Warmińskiego.
W 1968 r. był współorganizatorem słynnego protestu przeciwko zdjęciu ze sceny Teatru Narodowego "Dziadów" Adama Mickiewicza w reż. Kazimierza Dejmka. W listopadzie tego roku Seweryn został aresztowany na pięć miesięcy za produkcję i kolportaż ulotek skierowanych przeciwko interwencji wojsk Układu Warszawskiego w Czechosłowacji. Został osadzony w więzieniu na Rakowieckiej w Warszawie. Zwolnienie uzyskał na mocy amnestii z lipca 1969 r. Nie przetrąciło to mu kręgosłupa. W drugiej połowie lat 70. prowadził zbiórkę pieniędzy na rzecz Komitetu Obrony Robotników, był pod stalą inwigilacją funkcjonariuszy Służby Bezpieczeństwa.
Po ukończeniu warszawskiej PWST został zaangażowany do stołecznego Teatru Ateneum, w którym pracował nieprzerwanie do 1980 r. Teatr Ateneum dał aktorowi szansę zagrania ról zarówno w tekstach klasycznych - Iwana Szatowa w "Biesach" Dostojewskiego w reż. Janusza Warmińskiego (1971), tytułowego "Don Carlosa" Schillera w reż. Macieja Prusa (1972) czy Gustawa w "Ślubach panieńskich" Fredry w reż. Jana Świderskiego (1976), jak i w dramatach współczesnych - Chłopca w "Czekając na Godota" Becketta (1971) i Czeladnika II w "Szewcach" Witkacego (1971) oba przedstawienia w reż. Macieja Prusa, oraz np. Delamarche'a w "Ameryce" wg Kafki w reż. Jerzego Grzegorzewskiego (1973). Zdjęcie Janusza Warmińskiego, jego artystycznego patrona, wisiało nawet w garderobie Seweryna w paryskiej Comedie Francaise.
W latach 1972-1974 był wykładowcą na wydziale aktorskim w warszawskiej Szkole Teatralnej.
Już na początku jego kariery August Grodzicki w "Życiu Warszawy" (1970) napisał: "Aktor mający tę siłę wewnętrzną i urok osobowości, które przyciągają uwagę i zjednują widzów". "Nie trzeba być zbyt przenikliwym prorokiem, aby przepowiedzieć mu piękną przyszłość w teatrze" - przepowiadał. A Krzysztof Globisz na łamach "Rzeczpospolitej" (2001) stwierdził wprost: "Jest aktorem europejskiej rangi". I dodawał z podziwem: "ma w sobie tyle energii, ambicji, nie mówiąc już o talencie".
Andrzej Seweryn – aktor teatralny, filmowy i serialowy
Na małym ekranie pojawiał się w serialach "Noce i dnie" (1975), "Polskie drogi" (1976), "Rodzina Połanieckich" (1978), choć prawdziwą popularność przyniosły mu spektakle Teatru Telewizji - tytułowy "Ruy Blas" wg Hugo w reż. Ludwika René (1973) i Willy w "Niemcach” Kruczkowskiego w reż. Jana Świderskiego (1974).
W filmie zadebiutował jeszcze w czasie studiów, epizodyczną rolą w "Beacie" Anny Sokołowskiej (1964). Później wystąpił u boku Barbary Brylskiej w "Albumie polskim" (1970) Jana Rybkowskiego. U tego samego reżysera wystąpił dwa lata później w ekranizacji powieści Reymonta "Chłopi" (1972) oraz zagrał postać Zenona Ziemkiewicza w nakręconej w 1977 r. "Granicy".
Andrzej Seweryn wystąpił w ponad 40 filmach fabularnych. Pracował m.in. z Andrzejem Wajdą, Andrzejem Żuławskim, Giorgio Trevesem, Stevenem Spielbergiem, Regisem Wargnierem i Agnieszką Holland.
Jego pierwsza wybitna rola filmowa to pamiętny Maks Baum w "Ziemi obiecanej" Andrzeja Wajdy. Zagrał również m.in. w "Na srebrnym globie" Andrzeja Żuławskiego, filmach Wajdy "Człowieku z żelaza", "Bez znieczulenia" i "Dyrygencie". Za rolę Adama w tym filmie otrzymał w 1980 r. nagrodę Srebrnego Niedźwiedzia na Festiwalu Filmowym w Berlinie.
Jego bohater to, jak zanotował Aleksander Ledóchowski w "Filmie" (1980 nr 18): "człowiek o dużych ambicjach, lecz skazany na średni prowincjonalny zespół i pozbawiony nie tylko większego talentu, lecz także pewnej ogłady". - Rzuca się, miota, szarżuje i pogrąża coraz głębiej; nie tylko przegrywa, ale - co dla mężczyzny najdotkliwsze - ośmiesza się. W tej jego szarpaninie jest coś bardzo ludzkiego i przejmującego. Bo w gruncie rzeczy to nie jest człowiek, który przegrywa, lecz człowiek, który jest niszczony. W tym właśnie przejawia się tragizm, choć ma wymiar najbardziej prozaiczny. Andrzej Seweryn wyszedł daleko poza rodzajowość postaci - ocenił krytyk.
Kreował postaci reprezentatywne dla pierwszego dorosłego pokolenia powojennego, do których zaliczyć można Marka z "Kung-fu" w reż. Janusza Kijowskiego (1979), Bogdana z "Dziecinnych pytań" w reż. Janusza Zaorskiego (1981) i Kapitana Wirskiego z "Człowieka z żelaza" Andrzeja Wajdy (1981). Był to - jak pisała Maria Kornatowska w "Wodzirejach i amatorach" - "skłonny do kompromisów i konformizmu materiał na kanalię lub nawet w miarę przyzwoitego człowieka, zależnie od warunków i okoliczności".
Wyjazd do Paryża i kariera we Francji
W 1980 r. Andrzej Seweryn wyjechał do Paryża, by zagrać kobiecą rolę Spiki Tremendosy w "Onych" Stanisława Ignacego Witkiewicza reżyserowanych przez Andrzeja Wajdę. Zachwycony tym przedstawieniem Antoine Vitez zaprosił go wówczas do zagrania postaci Thomasa Pollocka w "Zamianie" Paula Claudela, a następnie zaproponował mu etat w l'École du Théâtre National de Chaillot.
W 1983 r. wybitny reżyser Peter Brook zobaczył go w roli Mistrza w adaptacji "Mistrza i Małgorzaty" Michaiła Bułhakowa na scenie paryskiego Théâtre de la Ville. Bez wahania zaangażował go do swojego słynnego Międzynarodowego Ośrodka Twórczości Teatralnej. Z Centre International de Créations Théâtrales Andrzej Seweryn związany był przez cztery lata - do 1988 r. Występował w przedstawieniach Petera Brooka w paryskim Théâtre des Bouffes du Nord. U niego też zagrał Duryodhanę w legendarnej inscenizacji hinduskiego eposu religijnego "Mahabharata", której prapremiera odbyła się latem 1985 w kamieniołomach niedaleko Awinionu. Z kolei w 1989 r. kreował postać Yudhishthiry w zrealizowanej przez Brooka ekranizacji "Mahabharaty".
- Pracę z Brookiem uznaję jako okres przełomu. Ja wtedy przestałem grać. Zacząłem być - wspominał aktor w wywiadzie dla "Odry" (1995 nr 10).
W 1993 r. Seweryn, jako trzeci cudzoziemiec w historii, otrzymał angaż do Comédie Française, jednego z najbardziej prestiżowych zespołów teatralnych na świecie. Na narodowej scenie Francji zadebiutował tytułową rolą w "Don Juanie" Moliera.
Recenzent "The New York Times" pisał, że przypomina on "bardziej przebiegłego śliskiego fircyka niż namiętnego kochanka, jest zmysłowym cynikiem, którego głównym celem jest osiągnięcie kontroli nad innymi, a nie przeżycie miłości, czy nawet dokonanie romantycznego podboju".
Następnie zagrał tytułową rolę w Molierowskim "Świętoszku" i "Mieszczanienie szlachcicem", wcielił się w rolę Gajewa w "Wiśniowym sadzie" Czechowa, Prezydenta von Waltera w "Intrydze i miłości" Schillera, Henryka w "Ślubie" Gombrowicza, Shylocka w "Kupcu weneckim" Szekspira, a także de Guiche'a w spektaklu "Cyrano de Bergerac" Rostanda.
Trzy lata później francuska krytyka uznała go za najlepszego aktora sezonu, chwaląc tytułową rolę w "Trudnym człowieku" Hofmannstahla w paryskim Théâtre de la Colline. W Comédie Française wyreżyserował również m.in. "Małżeństwo z przymusu" Moliera, "Wieczór Trzech Króli" Szekspira i "Zło krąży" Audibertiego.
W kinie francuskim najważniejszymi osiągnięciami Seweryna były postacie Steinera w "Amoku" (1992), za którą to rolę otrzymał nagrodę na Międzynarodowym Festiwalu Filmowym w Kairze, Hebrarda w nagrodzonych Oscarem "Indochinach" (1992) oraz przywódcy Wielkiej Rewolucji Francuskiej, Robespierre'a w "Rewolucji francuskiej" (1989). W 1982 r. zagrał też pamiętnego Bourdona w "Dantonie" Andrzeja Wajdy.
Przez wiele lat był wykładowcą École Nationale Supérieure des Arts et Techniques du Théâtre (Wyższej Szkoły Sztuki i Technik Teatralnych) w Lyonie, a następnie do 2010 r. paryskiego Conservatoire National Supérieur d'Art Dramatique (Wyższego Konserwatorium Narodowego Sztuk Dramatycznych).
Artysta pojawiał się w głośnych zagranicznych produkcjach, m.in.: "La Condanna" w reż. Marca Bellocchia (1990), "Liście Schindlera" w reż. Stevena Spielberga (1993) oraz u Agnieszki Holland w "Całkowitym zaćmieniu" (1995). Na małym ekranie można go było zobaczyć w roli Księcia w "Sporze" Marivaux w reż. Marcina Ziębińskiego (1997) i marszałka Stachowskiego w Wajdowskiej inscenizacji powieści Juliusza Kadena-Bandrowskiego "Bigda idzie!" (1999).
Na początku lat 90. Seweryn najczęściej występował w Teatrze Telewizji. Wybitne i dojrzałe aktorstwo zaprezentował w tytułowych rolach w sztukach Szekspira - w "Ryszardzie III" w reż. Feliksa Falka (1989) i "Koriolanie" w reż. Mirosława Borka (1995) oraz w "Don Juanie" Moliera w reż. Leszka Wosiewicza (1995). O Ryszardzie III Łukasz Wyrzykowski napisał w "Dzienniku Zachodnim": "To był wielki popis Seweryna. Zbudował postać bardzo złożoną: cynika, mordercy, ale jednocześnie i człowieka bardzo wewnętrznie i zewnętrznie nieszczęśliwego, skrzywdzonego". "Seweryn zbudował rolę na aktorstwie dla siebie charakterystycznym: bardzo logicznie, chłodno, wręcz z matematyczną dokładnością" - ocenił.
Uznanie zyskała także jego rola w "Krawcu" Mrożka (1997, reż. Michała Kwiecińskiego (1997). Aktor otrzymał za nią nagrodę aktorską na VI Ogólnopolskim Konkursie na Wystawienie Polskiej Sztuki Współczesnej.
W tym czasie dla Teatru Telewizji Seweryn wyreżyserował "Tartuffe'a, czyli obłudnika" Moliera (2002) i "Antygonę" Sofoklesa (2004). W Teatrze Narodowym w Warszawie wyreżyserował "Ryszarda II" Szekspira (2004), a w stołecznym Teatrze Polonia broadwayowski przebój, na podstawie którego powstał film z Anthony Hopkinsem i Gwyneth Paltrow, "Dowód" Auburna (2008), w którym wcielił się w rolę Roberta.
Pracował również w polskim kinie, gdzie zagrał m.in. u Jerzego Hoffmana Jeremiego Wiśniowieckiego w ekranizacji Sienkiewiczowskiego "Ogniem i mieczem" (1999), Sędziego w ekranizacji Mickiewiczowskiego "Pana Tadeusza" i Rejenta Milczka w Fredrowskiej "Zemście" - oba w reż. Andrzeja Wajdy.
Za rolę księdza Stefana Wyszyńskiego w filmie Teresy Kotlarczyk "Prymas. Trzy lata z tysiąca" (2000) Seweryn otrzymał Złotą Kaczkę przyznawaną przez miesięcznik "Film" oraz nagrodę Telewizji Polskiej na XXV Festiwalu Polskich Filmów Fabularnych w Gdyni.
Aktor zagrał także w nakręconym w Polsce filmie Petera Greenawaya o życiu Rembrandta "Nightwatching" (2007). Można go było zobaczyć na srebrnym ekranie w filmach "Sęp" w reż. Eugeniusza Korina (2011), "Uwikłanie" w reż. Jacka Bromskiego (2011), "Jeszcze nic nie widzieliście" w reż. Alaina Resnais (2012), "Zbliżenia" w reż. Magdaleny Piekorz (2014) i w „Anatomii zła" w reż. Bromskiego (2015).
Filmowy debiut reżyserski Andrzeja Seweryna
W 2006 r. zadebiutował jako reżyser filmowy. Zrealizował "Kto nigdy nie żył...", opowieść o charyzmatycznym księdzu Janie (w tej roli Michał Żebrowski), który dowiaduje się, że jest nosicielem wirusa HIV.
W 2010 r. Seweryn wystąpił w głośnym filmie "Różyczka" w reż. Jana Kidawy-Błońskiego. Za rolę Adama Warczewskiego vel Janusza Wajnera otrzymał nagrodę na międzynarodowym festiwalu filmowym w Santo Domingo. W 2016 r., za rolę Zdzisława Beksińskiego w "Ostatniej rodzinie" w reż. Jana P. Matuszyńskiego, otrzymał nagrody na festiwalach w Locarno i Gdyni oraz Orła 2017 za Najlepszą Główną Rolę Męską.
Łukasz Adamski napisał w portalu "wPolityce": "Seweryn nie zagrał Zdzisława. On przeistoczył się w swoją postać, jak zwykł to robić Robert de Niro w swoich największych kreacjach aktorskich w latach 70. Seweryn tworzy najwybitniejszą rolę w karierze. Jego aktorstwo jest totalne".
W latach 2008-11 artysta był członkiem Rady Polskiego Instytutu Sztuki Filmowej.
Zobacz wideo: Andrzej Seweryn – czy czuje się spełniony?
Powrót do Polski
Andrzej Seweryn na stałe do Polski powrócił w 2010 r. i zamieszkał w Warszawie. Od 1 stycznia 2011 r. jest dyrektorem naczelnym Teatru Polskiego im. Arnolda Szyfmana w Warszawie, gdzie gra i reżyseruje. Jako gospodarz starych murów przy ul. Karasia 2 symbolicznie pootwierał wszystkie okna i drzwi teatru, wpuszczając doń świeże powietrze.
- W dobrym teatrze aktorzy są przygotowani do zawodu, mają doskonale opanowany warsztat. Taki teatr potrafi zbudować dekoracje, uszyć odpowiednie kostiumy, oświetlić scenę, zapanować nad dźwiękiem, wreszcie jest w stanie równie dobrze i profesjonalnie wystawić sztukę współczesną, jak i dramat napisany trzysta lat temu" - mówił w kwietniu 2010 r. o swojej wizji teatru w wywiadzie dla "Tygodnika Powszechnego".
W styczniu 2013 r., z okazji 100-lecia istnienia Teatru Polskiego w Warszawie, Seweryn wyreżyserował "Irydiona" Krasińskiego z choreografią Leszka Bzdyla i muzyką Ola Walickiego.
Seweryn mówił wtedy w wywiadzie dla "Gazety Wyborczej": "Marzy mi się teatr tradycyjny. Ludzie chcą tego teatru, który ja proponuję. To mi dodaje skrzydeł, energii i potwierdza moje przekonanie. Być może to nie są widzowie innych teatrów, ale dobrze – każdy ma prawo do swojego teatru".
- Chciałbym poruszyć jeszcze jeden wątek – mianowicie szacunek do języka polskiego. I nie chodzi tutaj tylko o wyraźne mówienie, ale o wydobywanie bogactwa intelektualnego i duchowego. My mamy coś do zaproponowania światu, a nie tylko obowiązek naśladowania teatrów niemieckich czy innych" - tłumaczył.
Jego najbardziej cenione role, w jakie wcielił się na deskach warszawskiego teatru, to tytułowa rola w spektaklu "Król Lear" Szekspira i Arnolf w "Szkole Żon" Moliera (oba przedstawienia w reż. Jacquesa Lassalle'a), a także Beckettowskie postaci Krappa i Hamma w spektaklach "Krapp i dwie inne jednoaktówki" i "Końcówka" w reż. Antoniego Libery.
Krytyk teatralny Tomasz Miłkowski nakreślił analogię pomiędzy Krappem a dotychczasowymi rolami Seweryna: "To współistnienie bohaterów Szekspirowskich i Becketta w repertuarze jednego, wybitnego aktora rodzi nowe połączenia i oddziaływania, wcześniej nieprzeczuwane". "Kto wie, czy przez Krappa albo Hamma nie mówią bohaterowie Szekspira? Może Krapp to Prospero, który złamał magiczną pałeczkę, a Hamm to oślepły Lear? Jakkolwiek by było, w dojrzałym, mistrzowskim aktorstwie Andrzeja Seweryna nastąpiła kumulacja doświadczeń, owocująca tak głębokimi kreacjami, jak Krapp" - podkreślił.
W 2015 r., w "Weselu" Wyspiańskiego w reż. Krzysztofa Jasieńskiego, Seweryn wcielił się w rolę Gospodarza i Wernyhory. W recenzji w "Dzienniku Teatralnym" napisano: "Gospodarz Seweryna to z jednej strony dobry, silny, polski chłop – z drugiej jednak małe dziecko, marzące o sprawiedliwości i wolności dla swojego kraju. Jego patriotyczne uniesienia i wola walki nie są ani przesadzone, ani zbyt egzaltowane. Podarował swojej postaci nie tylko mądrość życiową i doświadczenie, ale także lekkość – sprawił, że jego bohater stał się zarówno przekonujący, jak i prawdziwy".
W 2017 r. Seweryn wystąpił w roli głównej w "Dzienniku czeczeńskim" Poliny Żerebcowej, przygotowanym przez Iwana Wyrypajewa jako coroczny spektakl w Muzeum Powstania Warszawskiego. W grudniu tego samego roku w Teatrze Polskim premierę miał "Wujaszek Wania", również w reżyserii Wyrypajewa, w którym Seweryn zagrał Serebriakowa.
Z kolei pod koniec sezonu Seweryn zagrał w "Królu" na podstawie powieści Szczepana Twardocha w reż. Moniki Strzępki. W maju 2019 r. premierę miał "Borys Godunow" w reż. Petera Steina, w którym aktor wcielił się w tytułową rolę.
W 2018 r. aktora można było oglądać na małym ekranie w głównej roli w serialu "Rojst" w reż. Jana Holoubka. Seweryn pojawił się też w serialu "Nielegalni". W 2019 r. zagrał hrabiego Leona Przewiedzkiego w filmie "Czarny mercedes" w reż. Janusza Majewskiego, a rok później księdza Jana Zieję w filmie biograficznym "Zieja" w reż. Roberta Glińskiego.
Swoją upływającą pod znakiem łączenia klasyki z nowoczesnością aktywność aktor podsumował przygotowując z okazji jubileuszu 50-lecie pracy artystycznej monodram "Szekspir Forever!" (we własnej reżyserii), na który składają się fragmenty arcydzieł Stratfordczyka – "Hamleta", "Makbeta", "Romea i Julii", "Henryka V", "Burzy", "Ryszarda III" i "Sonetów".
Andrzej Seweryn - nagrody za osiągnięcia
Andrzej Seweryn został odznaczony we Francji Orderem Sztuk Pięknych i Nauk Humanistycznych (1994) i Legią Honorową Republiki Francuskiej (2005). Uhonorowano go też m.in. Złotym Medalem "Gloria Artis – Zasłużony Kulturze" (2006) oraz Krzyżem Komandorskim Orderu Odrodzenia Polski (2008).
Zobacz wideo: 50-lecie pracy twórczej Andrzeja Seweryna
Zobacz także:
Andrzej Seweryn czyta bajki: "Dla dzieci małych, starszych i być może nawet dla dorosłych"
Trwa Festiwal Filmowy w Sandomierzu. Andrzej Seweryn pracuje w roli wolontariusza
Andrzej Seweryn i jego nowa książka
Autor: Nastazja Bloch
Źródło: PAP