Stygmatyzacja społeczna ma swoje źródło w uprzedzeniach, które często wynikają z niewiedzy lub ignorancji. Przedmiotem stygmatu społecznego jest najczęściej pochodzenie, rasa, choroba, orientacja seksualna czy wykonywany zawód. Stygmat społeczny przeważenie nie ma pokrycia w rzeczywistości, jednak trudno jest usunąć raz nadaną komuś etykietę. Aby wspólnie zwalczać wszelkie przejawy wykluczeń, w 2009 roku Zgromadzenie Ogólne ONZ powołało Światowy Dzień Sprawiedliwości Społecznej, obchodzony 20 lutego.
Stygmatyzacja społeczna - co to jest?
Stygmatyzacja społeczna jest zjawiskiem polegającym na przypisaniu konkretnej osobie lub grupie ludzi pewnych cech, zwykle negatywnych. Często nie mają one realnego pokrycia i wynikają z jakiegoś rodzaju inności, plotek lub złych doświadczeń i skojarzeń ze strony społeczeństwa czy pojedynczych ludzi. Stygmat społeczny to przejaw błędu atrybucji, czyli budowania obrazu jednostki na podstawie tylko jednego atrybutu lub zachowania. To nic innego jak generalizowanie i przysłowiowe "wrzucanie wszystkich do jednego worka".
Tworzenie stereotypów bardzo często jest procesem podświadomym. W psychologii określa się go jako efekt Golema. Polega on na automatycznym przypisaniu komuś negatywnej właściwości lub całej grupy cech osobowości na podstawie pierwszego wrażenia lub opinii usłyszanej od innych. Zdarza się, że osoba, która jest przedmiotem stygmatyzacji społecznej zaczyna sama postrzegać siebie przez pryzmat przypisanych jej cech i postępować zgodnie z nadaną jej etykietą.
Przykłady stygmatyzacji
Obecnie coraz powszechniejszym staje się zjawisko stygmatyzowania samych stygmatów społecznych, tzn. ludzie częściej na nie negatywnie reagują, zarówno w świecie kontaktów bezpośrednich, jak i wirtualnych. Nie oznacza to jednak, że społeczne stygmaty nareszcie przestały funkcjonować. Niestety wiele z nich nadal ma się "całkiem dobrze".
Przykłady stygmatyzacji we współczesnym świecie:
- nazywanie alkoholikiem kogoś, kogo raz przyłapano na upiciu się
- uznanie osoby, która pochodzi ze wsi, za mniej inteligentną i uboższą
- uznawanie osoby, która nie ukończyła studiów, za głupszą
- uważanie, że osoba homoseksualna jest chora lub nienormalna
- uważanie, że osoby młode są mniej doświadczone, w związku z czym mają "mniej do powiedzenia"
- uznawanie, że kobiety są słabsze i nie poradzą sobie bez wsparcia mężczyzny
- uznawanie, że brak stałego partnera/małżonka przez dorosłą osobę jest dowodem jej porażki
- uznawanie kobiet prowadzących swobodne życie seksualne za rozwiązłe
- stygmatyzacja na tle rasowym: np. nadanie etykiety przestępcy osobie czarnoskórej
- stygmatyzacja osób chorych psychicznie: przeświadczenie, że są one niebezpieczne, stale nieprzewidywalne lub można się od nich zarazić chorobą
- stygmatyzacja osób niepełnosprawnych: uważanie, że wszystkie osoby niepełnosprawne fizycznie są także upośledzone intelektualnie
- Przykładów stygmatyzacji społecznej jest znacznie więcej. Najczęściej przedmiotem stereotypów jest kolor skóry, pochodzenie, orientacja seksualna, płeć, wygląd, narodowość i wykonywany zawód.
Skutki stygmatyzacji społecznej i stereotypów
Najczęstszym skutkiem stygmatyzacji społecznej jest wykluczenie danej osoby z grupy, środowiska lub społeczeństwa. Niekiedy zdarza się także, że staje się ona wraz z rodziną przedmiotem plotek, kłamstw, prześladowań, gróźb, nienawiści, ataków, agresji słownej lub fizycznej. W skrajnych przypadkach dochodzi do niszczenia ich mienia, utrudniania zatrudnienia lub prowadzenia własnego interesu, a nawet naruszenia nietykalności cielesnej. Dzieje się tak, ponieważ wszelka inność i brak wiedzy o niej w wielu osobach zazwyczaj budzi niepokój.
Nadany drugiej osobie stygmat społeczny przyczynia się niekiedy do tego, że dana jednostka zaczyna postrzegać siebie przez pryzmat przypisanych jej cech. W najgorszych przypadkach zaczyna także postępować zgodnie z nimi, co tylko utwierdza społeczeństwo w swojej racji. Przykładem może być sytuacja, kiedy osoba uznawana za agresywną faktycznie zaczyna przejawiać w swoim zachowaniu gwałtowność i agresję. Tymczasem często jest to reakcja obronna na długotrwałe szczucie jednostki przez ludzi z otoczenia. Agresją reaguje na agresję.
Wpływ stygmatyzacji społecznej na jednostkę
Uprzedzenia społeczne wpływają na psychikę i funkcje poznawcze osoby, którą dotknęły, czego przykładem jest wspomniana wcześniej agresja. Osoba systematycznie stygmatyzowana może zacząć odczuwać obsesyjny niepokój, lęk, pojawia się obniżony nastrój, a nawet depresja, która w skrajnych przypadkach może doprowadzić do samobójstwa. Może pojawić się także permanentne poczucie wstydu i w konsekwencji wyparcie się swojej grupy.
Stygmatyzacja osób niepełnosprawnych
Stygmatyzacja niepełnosprawnych mimo zwiększającej się świadomości społeczeństwa, nadal zdarza się bardzo często. Wciąż aktualne są niektóre stereotypy, według których wszystkie osoby niepełnosprawne są ograniczone intelektualnie, nie nadają się do pracy, prowadzenia samochodu czy posiadania dzieci.
Są postrzegani przez pryzmat swojej choroby, a nie cech osobowości, umiejętności, talentów i możliwości. Niepełnosprawni spotykają się z wyraźnym dystansem ze strony otoczenia, niepotrzebną litością lub zakłopotaniem. Stygmatyzacja niepełnosprawnych skutkuje obniżeniem poczucia ich własnej wartości, nieakceptacją swojej niepełnosprawności lub wstydem i zamknięciem się na świat.
Aby walczyć z tym zjawiskiem, podejmowanych jest wiele działań, takich jak m.in. Dzień Walki z Dyskryminacją Osób Niepełnosprawnych, który jest obchodzony 5 maja.
Jak walczyć ze stygmatyzacją społeczną?
Stygmatyzacja społeczna często wynika z niewiedzy lub zamknięcia się społeczeństwa na inność. Skutecznym działaniem jest edukowanie, oswajanie społeczeństwa i popularyzowanie zjawisk, które są przedmiotem uprzedzeń. Przykładem jest obchodzony 20 lutego Światowy Dzień Sprawiedliwości Społecznej, 5 maja Dzień Walki z Dyskryminacją Osób Niepełnosprawnych oraz Dzień Godności Osób z Niepełnosprawnością Intelektualną. Takie dni i towarzyszące im wydarzenia są niezbędne do tego, aby wszystkim żyło się po prostu lepiej.
Wyjście do ludzi i odpowiadanie uśmiechem na agresję także może przynieść pozytywne efekty. Poza tym należy zawsze reagować na wszelkie przejawy stygmatyzacji.
Zobacz też:
- Depresja - główna przyczyna samobójstw. Gdzie szukać pomocy w walce z tą chorobą?
- Chłopaki też płaczą, czyli jak wychować syna poza schematami. "Ludzie wymyślili stereotypy, żeby oszczędzić na myśleniu"
- Rodzina wielodzietna, która łamie stereotypy!
Autor: Adrian Adamczyk
Źródło zdjęcia głównego: fizkes/Getty Images