Altruizm to zachowanie, które występuje zarówno w świecie zwierząt, jak i w świecie ludzi. Przeciwieństwem altruizmu jest egoizm, czyli kierowanie się własnym dobrem i swoimi potrzebami. Obecnie coraz częściej mówi się o zanikaniu zachowań altruistycznych, jednak wciąż w społeczeństwie spotyka się osoby, które świadomie działają bezinteresownie na korzyść innych ludzi. Kto to jest altruista, jakie jest znaczenie tego pojęcia i jakie teorie wyjaśniają zachowania i postawy altruistyczne? Podpowiadamy.
Co to jest altruizm?
"Altruizm" to słowo, które pochodzi od łacińskiego wyrazu "alter" (inny, drugi) oraz francuskiego słowa "altruisme". Pojęcie "altruizm" zostało prawdopodobnie użyte po raz pierwszy w XIX wieku przez Augusta Comte'a, pozytywistę. Comte koncentrował się w swoich rozważaniach nie tylko na charakterystycznych dla pozytywistycznego społeczeństwa pracy u podstaw i pracy organicznej, ale także na ludziach, którzy dbają o wspólne dobro i budują dobrobyt państwa w sposób bezinteresowny. W takim razie co to znaczy altruizm według Comte'a? Jego definicja nie odbiega od dzisiejszego rozumienia tego pojęcia, ponieważ zdaniem Comte'a altruizm to pomaganie innym bez liczenia na wzajemność lub zdobycie korzyści dla siebie.
Zachowania altruistyczne w psychologii
W psychologii altruizm rozumiany jest jako zachowanie prospołeczne, nastawione na dobro innych ludzi. Psychologowie mówią nawet o osobowości altruistycznej, czyli o osobach, które chętnie pomagają innym i są skłonne do działań bezinteresownych. Zdaniem psychologów zachowania altruistyczne są formowane u dzieci i dorosłych w toku rozwoju. Spore znaczenie ma więc odpowiedni sposób wychowywania najmłodszych, który polega na:
- prezentowaniu przez rodziców zachowań prospołecznych,
- zachęcaniu dzieci do pomagania innym, dawaniu datków na cele charytatywne,
- nagradzaniu dzieci za zachowania altruistyczne.
Psychologowie i socjologowie uważają, że niewielki odsetek ludzi można uznać za rzeczywistych altruistów. W niektórych przypadkach zachowania są mylnie uznawane za altruistyczne, ponieważ ludzie działają w taki sposób, aby uzyskać pewne korzyści (na przykład materialne lub dobrą opinię społeczną). Niektórzy ludzie nie są wrażliwi na nieszczęście innych i nie odczuwają empatii. W świecie zwierząt altruizm pojawia się u gatunków takich jak małpy lub lwy. W drugiej połowie XX wieku pojawił się termin "altruizm krewniaczy", który odnosi się do pomocy i bezinteresownych zachowań w stosunku do osobników spokrewnionych. Altruizm krewniaczy wiąże się z regułami ewolucji i z doborem naturalnym. Zdaniem Williama Hamiltona, ewolucjonisty, altruizm może być opłacalny w obrębie danego gatunku, ponieważ pozwala na przetrwanie osobników z tego gatunku.
Teorie wyjaśniające postawy altruistyczne
Można wyróżnić kilka teorii, które wyjaśniają zachowania i postawy altruistyczne:
- teoria ewolucyjna, która zakłada, że altruistyczne osoby kierują się dobrem ludzi, z którymi dzielą wspólne geny (czyli krewnych),
- teoria dobrego samopoczucia, wedle której pomaganie innym poprawia nasze samopoczucie i prowadzi do zwiększenia poziomu endorfin w mózgu, czyli hormonów szczęścia; działania altruistyczne podnoszą także poczucie własnej wartości i poprawiają samoocenę,
- teoria dotycząca liczby świadków danego zdarzenia, zgodnie z którą tendencja do pomagania rośnie wraz ze spadkiem liczby osób obserwujących dane zdarzenie; w przypadku, w którym świadków jest wielu, pojawia się zjawisko rozproszenia odpowiedzialności, czyli poczucia, że pomoże ktoś inny, więc można odejść obojętnie.
Okazuje się, że altruiści częściej występują w małych społecznościach oraz na wsiach, a nie w dużych miastach. Istnieją także drobne różnice pomiędzy płciami. Mężczyźni są bardziej skłonni do pomocy jednorazowej i fizycznej, na przykład wyciągnięcia samochodu z rowu. Z kolei kobiety chętniej niosą pomoc w sensie emocjonalnym, czyli pocieszają, włączają się w grupy wsparcia. Jeżeli chodzi o altruizm nieodwzajemniony i zupełnie bezinteresowny, to psychologowie uważają, że jego głównym źródłem jest kultura i pewne niepisane zasady społeczne. Współcześnie coraz rzadziej można spotkać osoby altruistyczne, co wiąże się z ogromnym postępem technologicznym, szybszym tempem życia i zwiększaniem się rywalizacji wśród ludzi. Mimo to niektórymi osobami wciąż kierują zachowania altruistyczne, które mogą wynikać z wychowania, osobowości lub postawy prospołecznej.
Rodzaje i znaczenia altruizmu
Prawdziwy altruizm to zachowanie wywołane empatią – współodczuwaniem. Niekiedy reakcja altruistyczna jest wywołana dyskomfortem, kiedy widzimy kogoś w potrzebie – wtedy altruizm można rozumieć jako motywowany egoistycznie.
Altruizm odwzajemniony oznacza, że pomagamy komuś w sytuacji, kiedy możemy się spodziewać wzajemności i przewidujemy, że będziemy potrzebowali wsparcia.
Altruizm nieodwzajemniony to wsparcie innej osoby bez oczekiwania, że pomoc nam "się zwróci". Nazywa się go także altruizmem twardym. Bardzo często – szczególnie w przypadku zwierząt – jest to altruizm krewniaczy, wtedy nagrodą jest przetrwanie genów.
Według antropologa Williama D. Hamiltona altruizm krewniaczy wynika z tzw. egoizmu genów. Osoby lub zwierzęta ze sobą spokrewnione działają na rzecz swojej puli genów. Dlatego, według badaczy, częściej pomagamy rodzinie niż nieznajomym.
Jeśli altruista pomaga osobie spoza swojej rodziny i nie przewiduje, że przyniesie mu to jakieś korzyści, źródeł takiego zachowania poszukuje się w kulturze. Takie zachowanie tłumaczy się także tym, że jesteśmy ewolucyjnie predysponowani do pomagania.
Altruizm – psychologia i ewolucja
Skąd się wziął altruizm? Okazuje się, że pomaganie innym ma znaczenie ewolucyjne. Występuje u ludzi i u niektórych zwierząt. Pomaganie, nawet jeśli nie jest to altruizm odwzajemniony i nie przyniesie gratyfikacji, przyczyni się do przetrwania gatunku lub populacji.
Co się dzieje, kiedy zachowujemy się altruistycznie? Wielu badaczy uważa, że altruizm jest niczym innym, jak zakamuflowanym egoizmem. W końcu pomaganie sprawia nam przyjemność. W postawie altruistycznej ważną rolę odgrywa układ nagrody w mózgu, który aktywuje się, kiedy pomagamy innym.
Według badania przeprowadzonego przez prof. Yosuke Morishima, za altruizm jest odpowiedzialny rejon w mózgu o nazwie skrzyżowanie skroniowo-ciemieniowe. U osób skłonnych do dzielenia się z innymi rejon odpowiedzialny za postawę altruistyczną zawierał dużo więcej szarych komórek niż u tych, którzy woleli zostawić więcej dla siebie.
Według innych badaczy z uniwersytetu Yale, osoby poświęcające się dla innych (w niebezpiecznych dla nich samych okolicznościach, np. ratując kogoś z pożaru) robią to bez analizowania sytuacji. Nie mogą więc kalkulować, czy im się to opłaca.
Z innego badania, przeprowadzonego za pomocą symulacji niebezpiecznej sytuacji w rzeczywistości wirtualnej, wynika, że kiedy zachowujemy się altruistycznie w mózgu aktywują się wspomniane skrzyżowanie skroniowo-ciemieniowe oraz kora przedczołowa. Podczas zachowań egoistycznych aktywne były inne rejony mózgu.
Altruizm a wychowanie
Badacze nie są zgodne co do tego, czy altruizm jest wrodzony. Wiadomo, że już piętnastomiesięczne dzieci wykazują działania altruistyczne – w jednym z eksperymentów zaobserwowano u dzieci chęć oddania ulubionej zabawki badaczowi (choć mogły nie dać mu żadnej lub wybrać inną, mniej lubianą).
Na pewno można wspomagać rozwój postawy altruistycznej u dziecka. Bardzo ważne jest uczenie empatii, na przykład poprzez zadawanie następujących pytań:
- dlaczego nie zabieramy innym ich rzeczy?
- dlaczego nie krzywdzimy innych?
- dlaczego prosimy dziecko o to, by nie odchodziło od nas za daleko?
Odpowiadając na tak zadane pytania, dziecko musi spróbować wczuć się w emocje innych. Aby rozwinąć w dziecku chęć pomagania, można opowiadać mu historie, w których obecne są postawy altruistyczne.
Altruizm efektywny
Efektywny altruizm to nowe pojęcie oznaczające ruch społeczny, sięgający po kolejny poziom altruizmu. Zgodnie z takim podejściem, szuka się efektywnych sposobów pomocy dla całego świata. Wybiera się te najskuteczniejsze i mogące pomóc jak największej liczbie ludzi. Nie ma to wiele wspólnego z empatią, tak ważną przy tradycyjnym podejściu do altruizmu, czy z działaniem pod wpływem impulsu. Nie ma też znaczenia bliskość fizyczna. Najczęściej efektywni altruiści wpłacają różne sumy pieniężne na najważniejsze i najpilniejsze cele do najbardziej efektywnych organizacji charytatywnych. Osobista działalność w organizacji charytatywnej może się w tym podejściu okazać mniej korzystna niż wpłacenie środków na wybrany cel.
Zobacz także:
- Medytacja z oddechem krok po kroku. "W ciele i umyśle dzieje się coś niezwykłego"
- Gdzie gromadzą się skrywane emocje? Ekspert odszyfrowuje mowę ciała
- Te zawody upodobali sobie psychopaci. "Nie odczuwają, nie mają empatii"
Autor: Adrian Adamczyk
