Wyż demograficzny to zjawisko, które po raz pierwszy odnotowano stosunkowo niedawno. Dopiero w drugiej połowie XX wieku zaczęto posługiwać się danym terminem, dla określenia zwiększonego przyrostu naturalnego. We wcześniejszych latach nie można było zaobserwować dużych zmian w strukturze demograficznej na świecie, na co miały wpływ brak antykoncepcji i poligamia, a także duży odsetek śmierci niemowląt i konflikty zbrojne.
Małżeństwa mieszkające na wsiach zazwyczaj tworzyły rodziny wielodzietne, jednocześnie ze względu na słabo rozwiniętą medycynę osoby chore umierały znacznie częściej niż obecnie. Ludzie ginęli podczas wojen i walk, w średniowieczu zaś ponad połowa mieszkańców Europy zmarła w wyniku epidemii dżumy. Niże demograficzne odnotowano głównie w Niemczech oraz Francji, jednak nie tylko w tych krajach drastycznie zmalała liczba ludności. Pierwszy, znaczący wyż demograficzny w Polsce miał miejsce w latach 50. XX wieku. Sprawdź, z czym wiąże się to zjawisko oraz jakie są jego przyczyny.
Co to jest wyż demograficzny?
Wyż demograficzny to gwałtowny przyrost liczby ludności. Jego istotą jest większy wskaźnik liczby urodzeń niż śmierci. Największy przyrost ludności został odnotowany w Polsce w latach 50. Po II wojnie światowej nastąpił tzw. wyż kompensacyjny, który był spowodowany chęcią wyrównania strat wojennych. Między 1939 a 1946 rokiem ludność spadła o prawie 11 milionów. Główną przyczyną była oczywiście wojna, w wyniku której zginęło ponad 6 milionów obywateli, jak również mniejszy przyrost naturalny i liczne emigracje.
Z kolei w następnych dekadach, czyli w latach 60. i 70. XX wieku, wystąpił niż demograficzny, związany z wejściem w wiek prokreacyjny osób, które urodziły się w czasie II wojny światowej i nie zginęły w jej trakcie. Było to pokolenie niezbyt liczne, w wyniku czego znacznie obniżył się przyrost naturalny w kraju. Na liczbę ludności danego państwa wpływa nie tylko przyrost naturalny, ale również migracje ludności, klęski żywiołowe, wojny oraz epidemie.
Czym jest wtórny wyż demograficzny?
Wtórny wyż demograficzny to termin służący do określenia zjawiska, które ma miejsce po wkroczeniu w wiek rozrodczy osób urodzonych w okresie wyżu demograficznego. Inną nazwą używaną w odniesieniu do tego zjawiska jest echo wyżu demograficznego.
Echo wyżu demograficznego w Polsce miało miejsce w latach 80. XX wieku, kiedy to w wieku prokreacyjnym znalazło się liczne pokolenie urodzone w okresie wyżu powojennego (lata 50. XX w.). Przyrost naturalny wyrażony jest w ‰. Po 1988 roku w Polsce obserwuje się znaczny spadek przyrostu naturalnego, co świadczy o tym, że Polska jest krajem starzejącym się. W 1955 roku wskaźnik przyrostu naturalnego ludności wynosił 19,5‰, w 1960 roku 15,1‰, w okresie wtórnego wyżu demograficznego w latach 1970–1980 8,6–9,6‰, a w 2002 roku już 0,4‰.
Wyż demograficzny – w jakich państwach występuje?
Długotrwały wyż demograficzny, nazywany również eksplozją demograficzną, odnotowuje się przede wszystkim w państwach słabo rozwiniętych, czyli głównie w krajach afrykańskich, takich jak Nigeria, Somalia, Mali, Niger i Demokratyczna Republika Kongo. Głównym powodem zwiększonego przyrostu naturalnego w tych państwach jest brak dostępu do środków antykoncepcyjnych (lub brak chęci korzystania z nich ze względu na tradycyjny model rodziny), brak odpowiedniej wiedzy o planowaniu rodziny, styl życia.
Niż demograficzny a polityka demograficzna
Niż demograficzny oznacza sytuację odwrotną niż ta, która ma miejsce w przypadku wyżu demograficznego. Niż demograficzny to inaczej spadek liczby urodzeń na określonym terytorium, zazwyczaj dotyczy jednego państwa. Obecnie od wielu lat największy problem z niżem demograficznym mają kraje zachodnioeuropejskie, w których małżeństwa rzadziej lub później decydują się na potomstwo, a ogólna długość życia się zwiększa.
Polityka demograficzna ma na celu nie tylko zwiększenie lub zmniejszenie ilości dzieci, które się rodzą, ale obejmuje również inne działania państwa, takie jak: podnoszenie jakości systemu ochrony zdrowia, obniżenie umieralności w społeczeństwie, kontrolowanie ruchów migracyjnych oraz tworzenie zabezpieczenia społecznego (zapewnienie przychodu, pozwalającego na przeżycie).
Przykładem intensywnie prowadzonej polityki demograficznej są Chiny, w których w latach 1977–2015 stosowano politykę jednego dziecka, promującą posiadanie wyłącznie jednego potomka. Model został wprowadzony w celu zmniejszenia przyrostu naturalnego. Posiadanie większej ilości dzieci nie było zakazane, ale wiązało się z dodatkowymi kosztami.
Zobacz także:
- Depresja urodzeniowa w Polsce. Statystyki GUS najgorsze od czasów II wojny
- Polski Instytut Rodziny i Demografii - nowy pomysł władz. "Jest niepotrzebny i szkodliwy"
- Ilu Polaków żyje w naszym kraju? Najnowsze dane GUS
Autor: Adrian Adamczyk
Źródło zdjęcia głównego: Caiaimage/Robert Daly/Getty Images