Pierwszorzędowe cechy płciowe, inaczej gonady, to gruczoły płciowe i rozrodcze, które odpowiadają za wydzielanie hormonów płciowych. W efekcie spełniają podstawową funkcję cech płciowych, a więc różnią kobietę od mężczyzny. Oprócz pierwszorzędowych cech płciowych występują jeszcze cechy drugo- i trzeciorzędowe.
Za co odpowiadają pierwszorzędowe cechy płciowe?
Gruczoły te spełniają funkcje płciowe i rozrodcze poprzez wytwarzanie hormonów płciowych. Pierwszorzędowe cechy płciowe to:
- u kobiet – jajniki wytwarzające komórki jajowe,
- u mężczyzn – jądra produkujące plemniki.
Pierwszorzędne cechy płciowe są jednym z trzech typów cech płciowych, do pozostałych zalicza się:
- drugorzędowe cechy płciowe – pozostałe narządy płciowe wewnętrzne i zewnętrzne,
- trzeciorzędowe cechy płciowe – cechy charakterystyczne dla płci niebędące narządami płciowymi.
Do drugorzędowych cech płciowych zalicza się:
- u kobiet – pochwa, srom (wargi mniejsze i większe), łechtaczka, macica, jajowody,
- u mężczyzn – prącie, moszna, nasieniowody, gruczoł krokowy, pęcherzyki nasienne, najądrza.
Do trzeciorzędowych cech płciowych zalicza się:
- u kobiet – biust, szersza biodra, charakterystyczny rozkład mięśni i tłuszczu, żeński typ owłosienia (mniejsze owłosienie, brak owłosienia na twarzy),
- u mężczyzn – niski głos, jabłko Adama, szerokie ramiona, większa muskulatura, mniejsza ilość tłuszczu w budowie ciała, męski typ owłosienia (intensywniejsze, zarost na twarzy i podbrzuszu).
Pierwszorzędowe cechy płciowe mają wpływ na wykształcenie się niższych cech płciowych. Zmiany w obszarze trzecio- lub drugorzędowych cech mogą więc stanowić sygnał problemów zlokalizowanych w gonadach.
Kiedy wykształcają się pierwszorzędowe cechy płciowe?
Pierwszorzędowe cechy płciowe, podobnie jak drugorzędowe, powstają w okresie płodowym. Do ich pełnego wykształcenia dochodzi jednak po okresie dojrzewania. Wtedy wykształca się ich ostateczny kształt i są one gotowe do podjęcia docelowej funkcji rozrodczej. W okresie dojrzewania gonady powiększają się i rozpoczynają produkcję plemników u mężczyzn, u kobiet zaś po raz pierwszy dochodzi do procesu owulacji i związanego z nią miesięcznego krwawienia.
Rozwój pierwszorzędowych cech płciowych
Pierwszorzędowe cechy płciowe do 6. tygodnia życia płodu rozwijają się identycznie u obu płci. Płód nie ma jeszcze komórek płciowych, może więc rozwijać się w jednym bądź drugim kierunku. Po 6. tygodniu chromosom Y doprowadza do rozwoju jąder z pierwotnej gonady. W przypadku braku chromosomu Y po kilku tygodniach z pierwotnej gonady rozwijają się jajniki. Dopiero po wykształceniu się gonad, a więc pierwszorzędowych cech płciowych, rusza produkcja właściwych danej płci hormonów, co prowokuje organizmu do dalszego rozwoju w kierunku płci męskiej lub żeńskiej.
VeranoVerde/gGtty Images
Pierwszorzędowe cechy płciowe mają kluczowe znaczenie nie tylko dla prawidłowego rozwoju płci, lecz także całego organizmu.
Zaburzenia pierwszorzędowych cech płciowych – przyczyny
Pierwszorzędowe cechy płciowe mogą ulegać zaburzeniom. Do najczęstszych należą dysgenezja gonad oraz hipogonadyzm. Przyczyną pierwszego rodzaju zaburzeń są choroby autosomalne wynikające z genetycznych zmian miejscowych przy normalnej organizacji chromosomów lub aberracje chromosomalne wynikające z obecności dodatkowego chromosomu X (zespół Klinefeltera) bądź braku/częściowego braku jednego chromosomu X. Hipogonadyzm natomiast może wiązać się z chorobą nowotworową, zaburzeniami chromosomalnymi lub być wynikiem mechanicznych urazów gonad.
Typy zaburzeń pierwszorzędowych cech płciowych
Pierwszorzędowe cechy płciowe mogą zostać zaburzone w wyniku dysgenezji gonad. Wiąże się ona z całkowitą niepłodnością związaną z nieodpowiednio wykształconymi gruczołami płciowymi. W takim przypadku gonady mają najczęściej szczątkową postać pozbawioną oocytów. Hipogonadyzm to natomiast zaburzenie wynikające z niedoczynności gonad objawiające się zaburzoną produkcją gamet oraz hormonów płciowych.
Dysgenezja gonad przyjmuje następujące postaci kliniczne:
- czysta dysgenezja gonad z kariotypem 46 XX,
- czysta dysgenezja gonad z kariotypem 46 XY (tzw. zespół Sawyera),
- mieszana dysgenezja gonad,
- zespół Turnera.
Wszystkie te zaburzenia skutkować mogą niewykształceniem się niektórych cech płciowych. Nie sprzyjają one również utrzymaniu stabilnej gospodarki hormonalnej organizmu. Zaburzenia w zakresie pierwszorzędowych cech płciowych prowadzą do nieprawidłowej budowy gonad i problemów z płodnością. Objawy problemów z pierwszorzędowymi cechami płciowymi często dotyczą drugo- i trzeciorzędowych cech płciowych.
Zobacz wideo: Eksperci i edukatorzy są zgodni „To bzdura, że edukacja seksualna to nakłanianie dzieci do seksu”
Zobacz także:
- Trzeciorzędowe cechy płciowe – kiedy powstają i jak przebiega ich rozwój?
- Transseksualizm - płeć a psychika. Czym jest transseksualizm
- Interseksualizm jako zaburzenie rozwojowe. Jakie są jego cechy?
Autor: Adrian Adamczyk
Źródło zdjęcia głównego: iStockphoto